Coraz więcej mówi się o tzw. diecie planetarnej jako rozwiązaniu dla zdrowia ludzi i zdrowia planety. Ale czy ten model żywienia rzeczywiście spełnia obietnice? Przyglądamy się z bliska założeniom raportu EAT-Lancet i analizujemy, co mówi nauka na temat jego wpływu na organizm, środowisko i praktyczność wdrożenia.
Czym jest dieta planetarna i skąd się wzięła?
Założenia raportu EAT-Lancet
Dieta planetarna, znana również jako dieta zdrowa dla ludzi i Ziemi, została opracowana przez komisję EAT-Lancet – multidyscyplinarny zespół 37 ekspertów z zakresu zdrowia, rolnictwa, żywienia i polityki żywnościowej. Głównym celem grupy było opracowanie modelu żywienia, który łączy optymalne zdrowie człowieka z troską o środowisko naturalne.
Raport, opublikowany w 2019 roku, zaproponował uniwersalny wzorzec posiłków, który miałby obniżyć ryzyko chorób dietozależnych, takich jak cukrzyca typu 2, miażdżyca czy niektóre nowotwory, a jednocześnie zmniejszyć wpływ systemu żywnościowego na klimat.
Dieta ta zakłada między innymi:
- znaczące ograniczenie spożycia czerwonego mięsa i produktów zwierzęcych,
- wzrost konsumpcji roślin strączkowych, orzechów, warzyw i owoców,
- zrównoważoną ilość tłuszczów nienasyconych i węglowodanów pełnoziarnistych,
- umiarkowane spożycie ryb i drobiu,
- ograniczenie dodatków cukrowych i tłuszczów trans.
W skrócie – to dieta głównie roślinna, o niskim śladzie węglowym i wysokim potencjale prozdrowotnym.
Dlaczego model ten wzbudza kontrowersje?
Choć inicjatywa ma szlachetne aspiracje, pojawiły się głosy krytyki ze strony badaczy, lekarzy oraz rolników. Główne zarzuty dotyczą:
- niedoborów żywieniowych, jakie może powodować przy długotrwałym stosowaniu,
- uniwersalności zaleceń, które nie zawsze pasują do realiów danego regionu czy kultury,
- możliwych skutków zdrowotnych dla dzieci, kobiet w ciąży i osób starszych,
- braku pełnego uwzględnienia różnic biologicznych i metabolicznych pomiędzy ludźmi.
Również niektórzy specjaliści z zakresu zdrowia publicznego podważają naukową jednolitość analizy EAT-Lancet, wskazując na niedociągnięcia w doborze danych i przełożeniu zaleceń na rekomendacje praktyczne.
Korzyści zdrowotne związane z dietą planetarną
Jednym z kluczowych argumentów na rzecz diety planetarnej jest jej korzystny wpływ na zdrowie metaboliczne i profilaktykę chorób przewlekłych.
Redukcja ryzyka chorób sercowo-naczyniowych
Dieta planetarna w dużej mierze opiera się na wysokim spożyciu warzyw, roślin strączkowych i produktów pełnoziarnistych. Te składniki od lat są powiązane z niższym poziomem cholesterolu LDL, lepszą kontrolą ciśnienia tętniczego oraz mniejszą częstością występowania choroby wieńcowej.
Zastąpienie tłuszczów nasyconych i czerwonego mięsa tłuszczami roślinnymi i tłuszczami z orzechów może wspierać zdrowie serca i naczyń krwionośnych. Dodatkowo obecność fitosteroli, błonnika rozpuszczalnego i polifenoli odgrywa tu znaczącą rolę.
Prewencja cukrzycy typu 2
Dobrze zbilansowana dieta roślinna z dużą zawartością błonnika, produktów o niskim indeksie glikemicznym oraz umiarkowanym spożyciem tłuszczu może zmniejszyć insulinooporność i poprawić gospodarkę węglowodanową. Badania pokazują, że osoby spożywające więcej nasion roślin strączkowych, pełnych ziaren oraz warzyw rzadziej zapadają na cukrzycę typu 2.
Wpływ na masę ciała i gospodarkę lipidową
Ograniczenie mięsa czerwonego oraz produktów wysoko przetworzonych często prowadzi do obniżenia wskaźnika BMI i poprawy poziomu trójglicerydów oraz cholesterolu HDL. Dzięki wysokiej gęstości odżywczej posiłków i niskiej kaloryczności, dieta planetarna sprzyja utrzymaniu prawidłowej masy ciała.
Potencjalne ryzyka i ograniczenia modelu EAT-Lancet
Mimo ych zalet, dieta planetarna może nie być odpowiednia dla wszystkich.
Ryzyko niedoborów składników odżywczych
Zbyt radykalne ograniczenie produktów zwierzęcych w jadłospisie może prowadzić do niedoborów witaminy B12, żelaza hemowego, cynku i wapnia, zwłaszcza jeśli nie zadba się o ich odpowiednie źródła roślinne lub suplementację. Wśród najbardziej zagrożonych grup znajdują się:
- kobiety w ciąży i karmiące,
- dzieci w okresie intensywnego wzrostu,
- seniorzy z obniżonym wchłanianiem składników odżywczych,
- osoby z zaburzeniami wchłaniania lub zespołem jelita drażliwego.
Część specjalistów zaleca, by dieta planetarna nie była przyjmowana dosłownie – zwłaszcza w populacjach o wyższych potrzebach metabolicznych.
Problemy z dostępnością i akceptacją społeczną
W wielu regionach świata spożycie roślin strączkowych i orzechów pozostaje niskie z powodów ekonomicznych, smakowych lub społecznych. Dla wielu osób przestawienie się na model oparty głównie na białku roślinnym może być trudne do zaakceptowania, szczególnie tam, gdzie mięso od zawsze było ważnym elementem kultury czy religii.
Ponadto dieta o niższej zawartości kalorii i produktów zwierzęcych może być mniej sycąca dla osób bardzo aktywnych lub wykonujących pracę fizyczną.
Niewystarczające dane z badań długoterminowych
Choć wiele badań potwierdza korzyści zdrowotne żywienia roślinnego, dieta planetarna jako konkretna strategia nie została jeszcze przebadana w dużych badaniach prospektywnych na przestrzeni dekad. Wciąż brakuje solidnego materiału dowodowego co do jej pełnych skutków metabolicznych, zwłaszcza w warunkach codziennego życia.
Dieta planetarna a praktyka kliniczna i żywienie publiczne
Przeniesienie zaleceń na codzienny talerz
Zalecenia EAT-Lancet to tylko punkt wyjścia – w praktyce oznaczają konieczność dostosowania posiłków do lokalnych produktów, dostępności sezonowej i preferencji kulturowych. Dla dietetyków i specjalistów zdrowia publicznego oznacza to konieczność elastycznego podejścia i personalizacji zaleceń.
Dieta planetarna może być wdrażana jako wariant diety śródziemnomorskiej lub nordyckiej, z większym udziałem lokalnych warzyw, kwasów omega-3 z ryb i fermentowanych produktów mlecznych – bez potrzeby całkowitego eliminowania mięsa.
Edukacja żywieniowa i wsparcie systemowe
Wdrożenie zaleceń diety planetarnej wymaga również zmiany systemowej:
- promowania zrównoważonych nawyków konsumpcyjnych,
- edukacji na temat zbilansowanego żywienia,
- dopłat do warzyw i strączków zamiast szkodliwych dla zdrowia produktów,
- inwestycji w lokalną, regeneratywną produkcję żywności.
Bez wsparcia instytucjonalnego, same pojedyncze działania konsumenckie mogą być niewystarczające.
Jak dieta planetarna wypada na tle innych modeli żywieniowych?
Na pierwszy rzut oka dieta planetarna ma wiele wspólnego z popularnymi modelami diety śródziemnomorskiej, fleksitariańskiej czy DASH.
Wspólne elementy:
- Wysoki udział błonnika, warzyw i świeżych produktów;
- Redukcja tłuszczów saturacyjnych i cukrów dodanych;
- Nacisk na profilaktykę chorób przewlekłych;
- Unikanie ultraprzetworzonych produktów.
Różnice:
- Dieta planetarna mocniej ogranicza mięso i nabiał, niż choćby dieta śródziemnomorska;
- Zakłada globalną standaryzację zaleceń, mniej uwzględniając czynniki regionalne;
- Ma cel środowiskowy, a nie wyłącznie zdrowotny.
Na tym tle warto dostrzec, że nie każda osoba musi lub powinna przyjąć rygorystycznie dietę planetarną. Często korzystniejsze (i skuteczniejsze długofalowo) bywa stopniowe wprowadzanie elementów tego modelu do codziennych nawyków.
Czy warto wdrożyć dietę planetarną w codzienne odżywianie?
Z punktu widzenia nauk o żywieniu, dieta planetarna to krok w dobrym kierunku – promuje ograniczenie szkodliwych produktów, zwiększa spożycie błonnika i zmniejsza ślad środowiskowy. Jednak jej skuteczność zależy od rozsądnego i spersonalizowanego podejścia.
Jeśli chcesz zrobić swój pierwszy krok w kierunku zdrowszego żywienia zgodnego z modelem EAT-Lancet, warto:
- Zwiększyć udział warzyw i strączków w diecie – minimum 5 razy w tygodniu.
- Ograniczyć czerwone mięso do 1–2 porcji tygodniowo.
- Zastępować tłuszcze zwierzęce roślinnymi (np. olej rzepakowy, oliwa).
- Zwracać uwagę na sezonowość i lokalność kupowanych produktów.
- Nie bać się suplementacji – szczególnie witaminą B12 i witaminą D.
Wprowadzenie tych zmian może nie tylko poprawić Twoje zdrowie, ale również przyczynić się do zmniejszenia presji wywieranej przez system żywnościowy na środowisko. A to zysk, który dotyczy nas wszystkich.
Rola diety planetarnej w kontekście przyszłości żywienia
Patrząc na zagrożenia wynikające ze zmian klimatycznych, wzrostu populacji i wyczerpywania zasobów naturalnych, potrzeba systemowych zmian w sposobie produkcji i konsumpcji żywności jest nieunikniona.
Model zaproponowany przez EAT-Lancet, mimo swoich niedoskonałości, dostarcza ważnych ram do dyskusji o przyszłości żywienia – bardziej zrównoważonego, egalitarnego i opartego o zdrowe produkty.
Dieta planetarna to nie gotowy przepis dla każdego, lecz inspiracyjny kierunek, który warto dostosować do własnych potrzeb i możliwości. W przyszłości będzie ona najprawdopodobniej rozwijana, lokalizowana i uzupełniana o nowe badania – tak, by przynosić korzyści zarówno ludziom, jak i planecie.
